Enkidu Khaled presenteert zijn surrealisme en zijn herinneringen in het Frascati Theater.

Working Method, theater met één acteur van Enkidu Khaled (Bagdad, 1985) was de hele eerste dagen van december 2015 te zien in Frascati. Arturo Desimone geeft commentaar.

De Irakese acteur en performer Enkidu Khaled (geb. 1985) liet het publiek kennismaken met zijn magische “werkmethode”. Zijn demonstratie van de werkmethode maakte deel uit van zijn programma in het Fras-lab, een initiatief van het Amsterdamse Frascati theater om opkomend theater- en danstalent onder de aandacht te brengen door elk jaar performers uit te nodigen om hun werk in wording te ontwikkelen en te onthullen. Frascati staat erom bekend dat het zijn podium leent aan experimentele en provocerende stukken, en inmiddels bijna net zoveel internationale producties als Nederlandse shows herbergt.

Het “Fraslab”, zoals de naam al aangeeft, draagt de ondertoon van een uitnodiging voor het publiek om een rondleiding te krijgen door een laboratorium en Enkidu Khaled bleek een alchemist van oogverblindende en opzichtige experimenten in zijn lab.

Het project van Khaled werd gecombineerd met een andere show die voor dezelfde avond op het programma stond, namelijk die van de Catalaanse actrice en performer Claudia Amaral, wier groep de show “Low-tech” opvoerde. Aan het einde van de avond hielden beide performers een Q &A-sessie met het publiek en een moderator van Frascati, waarin ze de bevindingen en bedoelingen van hun project verdedigden. Er was volop gelegenheid om ervaringen uit te wisselen tussen performer en publiek.

Toen het publiek de ruimte binnenkwam waar Khaled ging optreden, zagen ze dat deze bedekt was met de wolkachtige substantie van talloze tekeningen. Hij heeft deze tekeningen verzameld van eerdere toeschouwers die ze hebben gemaakt als onderdeel van het interactieve element van de voorstelling. De tekeningen zijn vaak kinderlijk, getekend door willekeurige leden van het publiek die door Enkidu gevraagd werden om hun onbewuste associaties met een bepaald beeld of gebeurtenis uit het persoonlijke verhaal van de acteur in beeld te brengen.

Als onderdeel van de voorstelling vertelt Enkidu over zijn ervaringen als jonge artiest in Bagdad die uiteindelijk gedwongen werd zijn land te verlaten. Voor de intensivering van de oorlog en bezetting in Irak (en misschien zelfs tijdens het conflict) bleef theater altijd een zeer populair tijdverdrijf voor Irakezen, en voor Bagdadi’s in het bijzonder. Toch spraken Enkidu en zijn vrienden hun minachting en minachting uit voor wat zij beschouwden als de commerciële hoofdstroom van het Iraakse theater, de royaal door de staat gefinancierde en spectaculaire producties die door het gemiddelde publiek werden bezocht. Khaled en zijn vrienden probeerden een meer politiek en sociaal stimulerende esthetiek te ontwikkelen, maar om daarin te slagen moesten ze het gebruikelijke publiek voor artistiek theater in Arabische landen overstijgen: een publiek dat meestal bestond uit andere kunstenaars en studenten van kunstscholen. Politieke kunst moet, om effectief politiek te zijn, natuurlijk het gemiddelde publiek bereiken dat anders de voorkeur zou geven aan de spectaculaire mainstream en commerciële producties. Hij maakte het publiek aan het lachen door te vertellen over een taxichauffeur uit Bagdad die zei dat hij van theater hield, maar probeerde uit te vinden met wat voor theater de jongeman bezig was “Aha, dus jij doet dat theater van die in het zwart geklede mensen die vreselijk depressief zijn over de wereld en de zinloosheid van dit alles, en die het hele publiek depressief maken!”.

“Ja, dat klopt precies” had de ontluikende acteur de taxichauffeur geantwoord. Eerlijk maar met zelfspot had hij toegegeven dat hij een van die tergend experimentele mensen was. Maar hij wilde nog steeds een manier vinden om de neiging van kunstenaars te overstijgen om het minder ruimdenkende publiek niet te bereiken, om zo het eilandkarakter van het kunsttheater te doorbreken. Het leek een misschien wel onmogelijke taak.

Op een dag, tijdens de jaren van de verergerende gevolgen van de Amerikaanse bezetting van Irak, zat Enkidu -die toevallig vernoemd is naar de monsterlijke maar trouwe vriend van koning Gilgamesj in het oude Mesopotamische epos Gilgamesj- boven in zijn huis zijn gedachten uit te typen voor de tweede scène in zijn toneelstuk over Gilgamesj. Zijn typemachine maakte nogal wat lawaai en lokte de ergste nieuwsgierigheid van buiten aan. “Een troep van de mensen die nu de “ISIS” worden genoemd, stond voor mijn huis. Mijn kleine nichtje was erg bang om ze binnen te laten en vertelde ze dat er niemand thuis was.” De doodseskaders stonden erop om de man des huizes te zien en braken de deur open, renden de trap op en vonden Khaled met zijn typemachine. Ze sleepten Khaled aan zijn haar (hij had toen een afro) naar de deuropening.

Ik kon de vreselijke razzia zien en voelen toen Enkidu zich herinnerde wat er was gebeurd.

Toen ze hem naar buiten sleepten, werd hij bijna geëxecuteerd. Hij zag onthoofde lichamen en in een extatisch visioen zag hij zichzelf plotseling als een lichaam en een afgescheiden hoofd, waarbij het ene deel nog steeds aan het andere dacht. Hij werd zich bewust van de dood. In het verhaal vonden de beulen gelukkig een afleiding in de een of andere vorm – Ali Baba, uit de 1001 Arabische Nachten, springt van het dak in zijn sjerp en zwaait met zijn kromzwaard om de beulen af te weren en het geweld te verstoren.

Enkidu bekende dat hij jarenlang geen manier kon vinden om over zijn ervaring te vertellen. Dat lukte hem niet, totdat hij zijn werkmethode bedacht, waarbij hij droomachtige beelden of symbolen gebruikte. Hoe doe je dit als acteur? Simpelweg door zichzelf te transformeren van de rol van acteur naar die van toneel-magiër. Als toneeltovenaar overstijgt Enkidu op krachtige wijze het dilemma en de zelfbetrokkenheid die kenmerkend zijn voor de meeste one-man-shows. In tegenstelling tot de soberheid van de meeste one-actor (of ‘unipersonal’) shows, gebruikt zijn toneel een zeer rijk afwisselend en spannend decor, bestaande uit de associatieve tekeningen van zijn publiek.

Enkidu’s vermogen om de ervaringen van wreedheid en oorlog te combineren met magische opwinding is een poëtisch en noodzakelijk artistiek antwoord. Een kunstenaar kan doen waar oorlogsjournalisten en politieke columnisten niet van kunnen dromen. Misschien deelt de acteur deze neiging tot het wonderbaarlijke in het aangezicht van wreedheid wel met een andere Irakese kunstenaar, de schrijver Hassan Blasim, wiens The Iraqi Christ, zijn tweede verhalenbundel nu verkrijgbaar is in de Engelse vertaling van Jonathan Wright bij uitgeverij Carcanet.

Enkidu’s vermogen om de ervaringen van wreedheid en oorlog te combineren met magische opwinding is een poëtisch en noodzakelijk artistiek antwoord. Een kunstenaar kan doen waar oorlogsjournalisten en politieke columnisten niet van kunnen dromen. Misschien deelt de acteur deze neiging tot het wonderbaarlijke in het aangezicht van wreedheid wel met een andere Irakese kunstenaar, de schrijver Hassan Blasim, wiens The Iraqi Christ, zijn tweede verhalenbundel nu verkrijgbaar is in de Engelse vertaling van Jonathan Wright bij uitgeverij Carcanet.

Blasims verhalen, ook deels memoires, wisselen af tussen scènes van zinloos geweld, chaos, bloed en uitwerpselen die overal in de oorlog te vinden zijn, en het magische in het leven. In een van Blasims verhalen verschijnt er plotseling een olifant in het oor van een man die in de rij staat voor rantsoenen. Misschien heeft Blasim, momenteel verbannen naar Finland, in Enkidu Khaled, die nu tussen Amsterdam en Brussel woont, een geestverwant in het theater. Zelfs na de verschrikkingen van de bezetting en de oorlog en de doodseskaders in Irak, houdt Khaled vol dat de Arabische nachten nog steeds geldig zijn, omdat er zonder magie geen geestelijke gezondheid kan zijn na de oorlog.

Op een bepaald moment in zijn verhaal tijdens de Working Method test, onderbreekt Enkidu zichzelf. Hij vraagt het publiek om stil te zitten en de meest opvallende scène die ze die dag gezien hebben te herbeleven, een herinnering of een gezicht dat hen is bijgebleven. Enkidu nodigt vervolgens een vrijwilliger uit het publiek uit om een tekening te maken. Ik bood me aan en tekende de witte rozen die ik op een tafel had gezien. Daarna tekende ik de associaties en herinneringen die andere leden van het publiek riepen: een brandweerman (iemand anders in het publiek probeerde de persoon die ‘brandweerman’ zei te corrigeren en stond op ‘brandweerman’), een bruiloft, een sigaret in een kamer met gesloten ramen.

Enkidu neemt deze herinneringen op en gebruikt ze als een soort klei of verf, een grondstof voor het creëren van een visuele ervaring, een sprakeloze performance waarin hij zijn persoonlijke verhaal op een meeslepende manier aan het publiek blijft vertellen. De herinneringen van het publiek, als delen van een lichaam na de dood, dragen niet de identiteit van een toeschouwer: in plaats daarvan worden ze in stukken gescheurd, om als gebroken klei getransformeerd te worden in de pijnlijke voorstelling.

Zijn uitnodiging aan één lid van het publiek om een tekening te maken, terwijl hij de rest van het publiek vraagt om woorden te geven die ze associëren met bepaalde woorden die hij in zijn verhaal heeft gekozen, is een zachte en avontuurlijke manier van interactie met het publiek, terwijl hij tegelijkertijd zijn kunstwerk persoonlijk, integraal en centraal houdt. Hij weeft een dramatische droom in elkaar door flarden van ons eigen dromende en emotionele bewustzijn te gebruiken. De interactiviteit van de methode is gelukkig alleen schijnbaar democratisch – ergens, op de een of andere manier, voedt Enkidu de aanwijzingen, leidt hij het publiek in de fantasie.

Publieksparticipatie blijft tot op zekere hoogte introvert, omdat toeschouwers weer kinderen mogen worden (zelfs als ze geen kinderen zijn, maar Enkidu treedt ook op in scholen.) De methode heeft een surrealistische functie en doet denken aan de “paranoïde kritische methode” die Salvador Dali bedacht.

Ondanks dat de antwoorden en associaties van het publiek elke keer anders zijn, vindt Khaled toch een manier om de aanknopingspunten en elementen tot een verhaal te verbinden en gebruikt hij de onbewuste sleutelwoorden van het publiek om een intense voorstelling te creëren.

Deze keer leidde het proces van het ondervragen van het publiek tot een verhaal over een brandweerman op een brandend dak. Uit een valluik trok Enkidu een reusachtige windmachine die zijn rode cape liet rimpelen terwijl hij een boeket rode anjers verscheurde, de bloemen in zijn gezicht duwde en ze opat. De huilende gek leek op het beroemde portret van Francis Bacon, een groteske imitatie van de waterspuwerachtige Paus Innocentius geschilderd door Velasquez. Het was een nachtmerrie. Het sprankelde. Er was de onvermijdelijke onnauwkeurigheid, zij het een kleine: de vrijwilliger uit het publiek had witte rozen gezien, geen rode. Maar zo’n kleine foutmarge bewijst alleen maar Khaled’s surrealistische methode en zijn alchemie.

Verwacht, en hoop, nog veel meer van deze opkomende acteur en theatermaker.

Enkidu Khaled studeerde theater aan de kunstacademie van Bagdad en acteerde sinds hij in 2008 vanuit Irak naar Europa kwam in Antwerpse theaters. Momenteel woont hij in Amsterdam waar hij zich inschreef voor het masterprogramma van de Amsterdamse Theaterschool.

Arturo Desimone – foto’s: Bas de Brouwer